Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δε χρειάζεται να είναι όπως τα ξέραμε μέχρι τώρα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ακόμα νεαρής ηλικίας, η ανάπτυξη πάντα συναντά δυσκολίες και θα πρέπει να συνεχίσουμε να αμφισβητούμε οτιδήποτε δεδομένο και να ωθούμε αυτά τα νέα μέσα προς νέους ορίζοντες. Για τον λόγο αυτό, η πρώτη μου ανάρτηση στο ιστολόγιο του Snapchat αμφισβήτησε την υπόθεση ότι το περιεχόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι κάτι μόνιμο. Το μόνιμο περιεχόμενο είναι μία μόνο εναλλακτική λύση, μια εναλλακτική με ποικίλες συνέπειες. Και δεν είναι απαραίτητο. Θα ήθελα να αναφερθώ σε μία σημαντική συνέπεια της μονιμότητας: το προφίλ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Το γνωστό προφίλ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η συλλογή πληροφοριών για εσάς και/ή που δημιουργήθηκε από εσάς, συνήθως με κάποια άλλα άτομα με τα οποία είστε συνδεδεμένοι. Τα προφίλ οικοδομούν την ταυτότητα με λιγότερο ή περισσότερο περιοριστικούς τρόπους: πολιτικές για την υποχρεωτική χρήση πραγματικού ονόματος, κατάλογοι πληροφοριών σχετικά με τις προτιμήσεις μας, λεπτομερή ιστορικά και τρέχουσες δραστηριότητες συνιστούν στο σύνολό τους μια πολύ αυστηρά διαρθρωμένη δέσμη κουτιών στα οποία στριμωχνόμαστε. Επιπλέον, όσο αυξάνονται οι καταγεγραμμένες ιστορίες μας, τόσο μεγαλώνει το προφίλ μας τόσο κυριολεκτικά όσο και όσον αφορά τη βαρύτητα στο μυαλό μας και τη συμπεριφορά μας.
Το προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιχειρεί να μας πείσει ότι η ζωή, εκτός από εφήμερη, θα πρέπει επίσης να είναι και η προσομοίωσή της: η εφήμερη ροή της βιωμένης εμπειρίας κατακρεουργείται σε μια συλλογή μεμονωμένων και διακριτών αντικειμένων που τσουβαλιάζονται στα κουτάκια των προφίλ μας. Η λογική του προφίλ είναι ότι η ζωή θα πρέπει να αιχμαλωτίζεται, να διατηρείται και να τοποθετείται μέσα σε μια γυάλα. Μας ζητά να είμαστε συλλέκτες της ζωής μας, να δημιουργήσουμε ένα μουσείο του εαυτού μας. Οι στιγμές μας τεμαχίζονται, τοποθετούνται σε ένα πλέγμα, ποσοτικοποιούνται και ταξινομούνται. Τα μόνιμα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βασίζονται σε τέτοια προφίλ, τα οποία διαφέρουν ως προς τους περιορισμούς και τη μορφή πλέγματος που διαθέτουν. Η αναθεώρηση της μονιμότητας οδηγεί στην αναθεώρηση αυτού του είδους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και εισάγει τη δυνατότητα ενός προφίλ που δε μοιάζει με μουσειακή συλλογή αλλά είναι κάτι πιο ζωντανό, ρευστό, και συνεχώς μεταβαλλόμενο.
***
Η καταγραφή της ταυτότητας σε κατηγορίες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν έχει μόνο μειονεκτήματα και σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να προτείνω την εξαφάνισή τους, αλλά, αντιθέτως, να αναρωτηθούμε πώς πρέπει να προβούμε σε μια αναθεώρησή τους, μήπως αυτό δεν είναι η μόνη επιλογή, και εάν ίσως υπάρχει εναλλακτική λύση. Μπορούν να δημιουργηθούν μέσα κοινωνικής δικτύωσης που δε θα μας ζητούν να στριμωχτούμε σε τόσα πολλά κουτάκια ταυτότητας, αφού η ταυτότητά μας είναι κατ’ ουσίαν ρευστή και διαρκώς μεταβαλλόμενη;
Για να φτάσουμε σε αυτό το σημείο, ας σκεφτούμε για μια στιγμή όλα αυτά τα κοινότοπα, και ξεκάθαρα μοντέρνα, πολιτιστικά κλισέ που μπορούμε να βρούμε σε παραμύθια, βιβλία αυτοβοήθειας και καθημερινές συμβουλές που μας καλούν να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας. Πρέπει να ανακαλύψουμε και να παραμείνουμε πιστοί σε αυτή την πραγματική, αυθεντική εκδοχή του ποιοι είμαστε. Μπορεί συχνά αυτό να αποτελεί καλή συμβουλή, αλλά εάν ήδη κριντζάρεις διαβάζοντας τη λέξη «αυθεντικός» τόσο όσο και εγώ όταν τη δακτυλογράφησα, τότε ήδη ξέρεις ότι αυτή η συμβουλή σημαίνει ότι απλώς θα έχεις έναν εαυτό, ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου, και, επομένως, ίσως σε κάνει να αποφεύγεις τις αλλαγές. Υπάρχει όμως και ένας άλλος τρόπος σκέψης, ένας που κατανοεί την ταυτότητα ως ουδέποτε παγιοποιημένη και πάντα ρευστή. Αντί για έναν μοναδικό αμετάβλητο εαυτό ίσως πρέπει να εξετάσουμε την ύπαρξη ενός «ρευστού εαυτού», μάλλον ρήμα παρά ουσιαστικό.
Ξέρω ότι πρόκειται για αφηρημένη έννοια και δε θα αρχίσουμε μια φιλοσοφική συζήτηση σε αυτό το ιστολόγιο, αλλά το διαδίκτυο έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε αυτή την ισορροπία μεταξύ της συνοχής της ταυτότητας και της μεταβολής. Η ιστορία μας είναι σε όλους γνωστή: το διαδίκτυο ήρθε εγκυμονώντας την ιδέα περί αναθεώρησης του ποιοι είμαστε, ανεξαρτήτως γεωγραφικής τοποθεσίας, σωματικών ικανοτήτων, καθώς και παραγόντων όπως η φυλή, το φύλο, η ηλικία, ακόμα και το είδος [αν και το τελευταίο παρέμεινε πάντα μια φαντασίωση]. Το σκίτσο της εφημερίδας New Yorker χαριτολογούσε με διαβόητο τρόπο ότι «στο διαδίκτυο, κανείς δεν ξέρεις ότι είσαι σκύλος». Ωστόσο, όπως απέδειξε η ιστορία, το διαδίκτυο έγινε εμπορικό και mainstream. Τα πράγματα εξομαλύνθηκαν και, κάπου στον δρόμο, η αυθόρμητη ανωνυμία αντικαταστάθηκε από μια συνεκτική ταυτότητα. Τώρα που όλοι ξέρουν ότι είσαι σκύλος, είναι δύσκολο να είσαι κάτι άλλο.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης απέδωσαν τεράστια έμφαση στην ταυτότητά μας, η οποία καταγράφεται διαρκώς, και συσσωρεύεται, αποθηκεύεται, και μας παρουσιάζεται εκ νέου σε ένα πάντα διαθέσιμο προφίλ του εαυτού μας. Πράγματι, η ταυτότητα μπορεί να αποτελέσει πηγή σπουδαιότητας, νοήματος, ιστορίας και χαράς, αλλά, σήμερα, η ταυτότητα συσσωρεύεται γρήγορα, και αυξάνει με γεωμετρική πρόοδο την επικοινωνία με τους ίδιους τους εαυτούς μας. Η φωτογραφία προφίλ, η φωτογραφία εξώφυλλου, ό,τι σου αρέσει, ό,τι κάνεις, ποιοι είναι οι φίλοι σου, όλα οδηγούν σε μια ατέρμονη και διαρκή αυτοπαρακολούθηση που συνδυάζεται με μια υγιή δόση παρακολούθησης από τους άλλους. Ό,τι μπορεί να είναι αυτοέκφραση μπορεί να καταλήξει να είναι την ίδια στιγμή «αυτοαστυνόμευση» όταν αυτό που είσαι (και επομένως, αυτό που δεν είσαι) καθίσταται ολοένα και πιο σημαντικό μέρος της καθημερινής σου ζωής.
Η αυτοέκφραση, όταν συνδέεται με τη συσσώρευση σε μόνιμα κουτιά κατηγορίας (ψηφιακά ή άλλης μορφής), διατρέχει τον κίνδυνο να καταστεί ολοένα και πιο περιοριστική. Λόγω της πίεσης να είσαι πραγματικός, αυθεντικός και πιστός στον εαυτό σου όπως αναφέρεται παραπάνω, αυτή η μαζική συλλογή αποδεικτικών στοιχείων του εαυτού σου μπορεί να καταστεί περιοριστική και να εμποδίσει την αλλαγή της ταυτότητας. Η ανησυχία μου οφείλεται στο γεγονός ότι τα κυρίαρχα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως σήμερα βασίζονται πολύ συχνά στην ιδέα (και ιδανικό) του να έχει κανείς ένα μοναδικό, πραγματικό, αμετάβλητο και σταθερό εγώ, και, επομένως, δεν επιδέχεται παιχνιδιάρικη διάθεση και αναθεώρηση. Έχει οικοδομηθεί με βάση τη λογική των εξαιρετικά δομημένων κουτιών και κατηγοριών, κυρίως όσον αφορά τους ποσοτικούς δείκτες που κατατάσσουν αριθμητικά κάθε πτυχή του περιεχομένου μας, ενώ αυτή η πλεγματοειδής μηχανή συλλογής δεδομένων απλώς δεν αποδέχεται την πραγματικότητα ότι το ανθρώπινο ον είναι ρευστό, μεταβαλλόμενο, αλλά και αδέξιο τόσο με τραγικό όσο και με υπέροχο τρόπο.
***
Αν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διανύουν την εφηβεία τους, δεν την έχουν αποδεχτεί και κάνει κτήμα τους ακόμη. Με αυτό δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στους νέους ανθρώπους, αλλά αντιθέτως, στο είδος της υγιούς αλλαγής και ανάπτυξης ανεξαρτήτως ηλικίας. Η αδυναμία απαίτησης από τους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να καταγράφουν και να παρουσιάζονται μόνιμα θίγει την ανεκτίμητη σπουδαιότητα του παιχνιδιού της ταυτότητας. Με άλλα λόγια: πολλοί από εμάς επιθυμούμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να μοιάζουν λιγότερο με εμπορικό κέντρο και περισσότερο με πάρκο. Το πάρκο είναι λιγότερο τυποποιημένο, περιορισμένο και αστυνομευμένο, και μπορεί μέσα σε αυτό να κάνεις και καμιά ανοησία. Μπορείς να γρατσουνίσεις το γόνατό σου. Ωστόσο, δεν πρέπει να αποφεύγουμε εντελώς τα λάθη, παρά το γεγονός ότι αυτό είναι που ζητούν τα κυρίαρχα και μόνιμα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με αποτέλεσμα να προκαλείται συνεχές υπερβολικό άγχος για τις δημοσιεύσεις μας. Μια υγιής διορθωτική ενέργεια στα υφιστάμενα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα ήταν η δημιουργία πλατφορμών που θα παρέχουν περισσότερες δυνατότητες συμπεριφοράς χωρίς να καθορίζει η τελευταία ποιος είσαι και τι μπορείς να κάνεις. Μολονότι μπορεί να φαντάζει τρομακτική η ιδέα των μη επιτηρούμενων χώρων έκφρασης, ωστόσο η έλλειψή τους είναι ακόμα πιο ανησυχητική. *
Τα κυρίαρχα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν μέχρι στιγμής αποφασίσει να προβάλλουν, κατά τρόπο ακραίο κατά τη γνώμη μου, μια εκδοχή της ταυτότητας που είναι ιδιαίτερα κατηγοριοποιημένη και πανταχού παρούσα, μια ταυτότητα που επιβάλλει το ιδανικό μιας μοναδικής και σταθερής ταυτότητας που θα πρέπει να συνεχίσουμε να αντιμετωπίσουμε συνεχώς. Πρόκειται για μια φιλοσοφία που δεν αποτυπώνει την πραγματική ακατάστατη και ρευστή φύση του εαυτού μας, ενώ δεν προωθεί την ανάπτυξη, το οποίο είναι ιδιαίτερα επιβλαβές για τις πιο κοινωνικά ευάλωτες ομάδες. Αναρωτιέμαι πώς μπορούμε να οικοδομήσουμε μέσα κοινωνικής δικτύωσης που να μην εντείνουν πάντα τη δική μας σχέση με τον εαυτό μας μέσω κουτιών ταυτότητας. Πιστεύω ότι τα προσωρινά μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα παράσχουν νέους τρόπους κατανόησης του προφίλ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, που δεν θα αποτελούνται από παγιωμένα και μετρήσιμα κομμάτια ζωής, αλλά, αντιθέτως, θα είναι πιο ρευστά, ζωντανά και μεταβαλλόμενα.
*Σημείωση: η ιδέα ότι ένα άτομο πρέπει να έχει μια ενιαία, σταθερή, πραγματική ή αυθεντική ταυτότητα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη δυσκολία για τους πιο κοινωνικά ευάλωτους. Το να έχεις μόνο μία αμετάβλητη ταυτότητα μπορεί να μη φαίνεται τόσο προβληματικό εάν αυτό που είσαι συνήθως δε στιγματίζεται ούτε τιμωρείται. Ωστόσο, πρέπει να αναγνωριστεί σε ευρύτερο επίπεδο ότι πολλοί άνθρωποι δικαιολογημένα απολαμβάνουν και χρειάζονται κάποιο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο να μπορούν να παίξουν με την ταυτότητά τους χωρίς να ρίξουν προβολείς πάνω της, διότι οι πιθανές συνέπειες ενδεχομένως είναι μεγαλύτερες. Η φυλή, η τάξη, το φύλο, ο γενετήσιος προσανατολισμός, η ικανότητα, η ηλικία, καθώς και όλες οι άλλες πτυχές ισχύος και ευαλωτότητας πρέπει να αποτελέσουν μέρος των συζητήσεων σχετικά με την οικοδόμηση, τη χρήση και τη βελτίωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.